ՈՒԽՏԱՆԵՍ

935 - 1000

Ուխտանես Ուռհայեցի, Ուխտանես Սեբաստացի

Եղել է Սեբաստիա քաղաքի եպիսկոպոսը: Կրթությունն ստացել է Նարեկավանքում՝ աշակերտելով Անանիա Նարեկացուն։ Հմտացել է մատենագիտության և աստվածաբանության մեջ։ Եղել է Սեբաստիայի (մոտ 970-985թթ), հավանաբար նաև Ուռհայի (985թ-ից հետո) թեմակալ առաջնորդ։ Պայքարել է քաղկեդոնականության դեմ։ 980թ. Անանիա Նարեկացու հանձնարարությամբ սկսել է գրել «Պատմութիւն Հայոց» երկասիրությունը, որն ավարտել է մոտ 982թ.։ Երկի առաջին բաժինը կամ հատվածը (բաղկացած է 76 գլխից) կրում է «Պատմութիւն հայրապետաց և թագավորաց Հայոց» խորագիրը։ Առաջին (Ա) գլուխը ընծայական է Անանիա Նարեկացուն, որտեղ նաև խոսվում է երկի ընդհանուր կառուցվածքի և քննարկվելիք հարցերի մասին։ Բուն պատմության շարադրանքը սկսում է Բ գլխից՝ ընդգրկելով մարդկության առաջացման աստվածաշնչյան պատմություններից մինչև Հայոց թագավոր Տրդատ Գ Մեծի գահակալման ու Հայաստանում քրիստոնեության տարածման ժամանակաշրջանը։ Շարադրած դեպքերին հազվադեպ է ցուցաբերում ինքնուրույն մոտեցում, և այս հատվածի պատմական արժեքը մեծ չէ։ «Պատմութիւն Հայոցի» երկրորդ բաժնում, որը վերնագրված է «Պատմութիւն բաժանման Վրաց ի Հայոց» (բաղկացած է 70 գլխից), մանրամասն անդրադարձել է 6-րդ դարի վերջին և 7-րդ դարի սկզբին հայկական, վրացական և աղվանական եկեղեցիների փոխհարաբերությունների ու հատկապես Հայոց եկեղեցուց Վրաց եկեղեցու բաժանման պատմությանը։ Երկի այս հատվածը եզակի և ճշմարտապատում սկզբնաղբյուր է նշված խնդիրների և ընդհանրապես հայ, վրացի և աղվան ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար։ Այս հատվածի շարադրման համար, որպես սկզբնաղբյուր, օգտագործել է «Գիրք թղթոցը», Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» երկը, դիվանական վավերագրեր, ժողովրդական բանավոր ավանդապատումներ ու զրույցներ, թուղթ-շրջաբերականներ։ Երկի առաջին և երկրորդ հատվածները պահպանված են թերի։ «Պատմութիւն Հայոցի» երրորդ բաժինը, որ կրել է «Յաղագս մկրտութեան ազգին այնմիկ Ծադն կոչեցեալ» խորագիրը, չի պահպանվել։ Այնտեղ շարադրված է եղել հունադավան հայերի (ծադերի) պատմությունը, նրանց բնակեցրած տարածքի՝ գավառների, քաղաքների, գյուղերի, բերդերի ու վանքերի պատմաաշխարհագրական նկարագիրը։ Պատմական կարևորագույն արժեք ներկայացնող այս հատվածը, որպես սկզբնաղբյուր, օգտագործել է 13-րդ դարի պատմիչ Մխիթար Այրիվանեցին։ Նրա լեզուն պարզ է և սահուն։ «Պատմութիւն Հայոցի» միակ հրատարակությունը կատարվել է 1871թ.՝ Վաղարշապատում։ Մ.Բրոսսեն այն թարգմանել է ֆրանսերեն (Պետերբուրգ, 1871թ.)։ Զ.Ալեքսիձեի թարգմանությամբ վրացերեն է հրատարակվել (հայերեն բնագրին զուգահեռ) երկի երկրորդ հատվածը (Թբիլիսի, 1975թ.)։ Գրքի աշխարհաբար թարգմանությունը (հրտ.՝ 2006թ.) կատարել է հայ լեզվաբան Վարագ Առաքելյանը: