ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ ԿԱՐԱ-ՄՈՒՐԶԱ

18 փետրվար, 1853 - 27 մարտ, 1902

Խաչատուր Կարա-Մուրզա

Ծնվել է Կարասուբազարում (այժմ՝ Ղրիմի Բելոգորսկ գյուղ): Ութ տարեկանից դաշնամուր և ֆլեյտա նվագել է սովորել, ապա ուսումնասիրել երաժշտության տեսություն: Երիտասարդ տարիներից կազմակերպել է սիրողական դրամատիկական ու երաժշտական խմբեր: 1882թ-ից ապրել է Թիֆլիսում և Բաքվում: 1885թ. մարտի 15-ին Թիֆլիսի Գրիգոր Արծրունու թատրոնում փոքրակազմ արական խմբով տվել է հայկական առաջին երգչախմբային համերգը (կատարվել են բազմաձայն հայրենասիրական երգեր), որը վեր է ածվել ազգային տոնի: Այնուհետև Կովկասի և Հարավային Ռուսաստանի հայաբնակ գրեթե բոլոր կենտրոններում ստեղծել է սկզբում միասեռ, ապա նաև խառը ժողովրդական երգչախմբեր (90-ից ավելի): Հավաքել է ժողովրդական երգեր՝ իր համերգներում հետզհետե լայն տեղ տալով դրանց քառաձայն մշակումներին: 1887թ. գարնանը Բաքվում կատարել է իր բազմաձայնած Պատարագը, ամռանը մեկնել Կ.Պոլիս, հավաքել ժողովրդական նոր երգեր: 1890թ., Բաքվում, Թաղիեի թատրոնում, ղեկավարել է Գունոյի «Ֆաուստ»-ից հատվածների հայերեն բեմականացումը: 1892-93թթ աշխատել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում: 1894թ.՝ Շուշիում (Հովհաննես Աբելյանի հետ), 1895թ. Բաքվում երգչախմբի և նվագախմբի մասնակցությամբ ներկայացրել է Խ.Գալֆայանի «Արշակ Բ» դրաման: Թիֆլիսում կազմակերպել է խմբավարների դասընթաց, եղել է «Մշակ»-ի երաժշտական թղթակիցը, աշխատակցել է «Մուրճ» ամսագրին, իր հոդվածներում լուսաբանել Թիֆլիսի 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի երաժշտական-արտիստական կյանքը և գեղագիտական զանազան խնդիրներ: Իր համերգներով ստեղծել է գեղագիտորեն զարգացած ժողովրդական նոր լսարան: Նրա երգչախմբերում առաջ քաշվել, հետագայում մասնագիտացել ու նշանավոր երգիչներ են դարձել Ներսես Շահլամյանը, Բեգլար Ամիրջանյանը, Մակար Վարդիկյանը, Ծովակը, նրան աշակերտել են Ազատ Մանուկյանը, Ստեփան Դեմուրյանը և ուրիշներ: Գրել է հայ բանաստեղծների խոսքերով երգեր, նվագարանային պիեսներ, դրամատիկական ներկայացման երաժշտություն, հայրենասիրական բովանդակությամբ «Շուշան» (ըստ Ատրպետի) անավարտ օպերան: Նշանակալից են առանց նվագակցության խմբերգերը (շուրջ 300): Հրատարակվել է գյուղական ժողովրդական, քաղաքային («Ծիծեռնակ», «Դու զով խնդրես», «Անցար սարեր» և այլն) և աշուղական («Անի քաղաք», «Այծյամ», «Ընկերը» և այլն) երգերի 25 մշակում (Կարա-Մուրզա, Խմբերգեր, 1978թ.): Ձգտելով առավել մատչելիության՝ դրանք բազմաձայնել է հոմոֆոն-ակորդային կերտվածքով՝ արտահայտչական առաջնային դերը թողնելով մեղեդիին: Ներդաշնակության մեջ գործադրելով ավանդական պարզագույն միջոցներ ու հնարներ, կիրառել է նաև կվինտային կամ միահնչյուն ակորդներ, բնական դոմինանտներ և նրանցով իրականացվող տոնայնական անցումներ, պարզ և կրկնակի ձայնառություն, որոնք ինքնատիպ երանգ են հաղորդել՝ մոտեցնելով այն ժողովրդական երաժշտության դիատոնիկ ոճին և դառնալով ազգային երաժշտության առանձնահատկությունները մարմնավորող ու կոմպոզիտորական անհատական գրելաձև մշակող տարրեր: Խմբերգերում ժողովրդական կերպարը յուրատեսակ զարգացված է նաև հակադրության սկզբունքով՝ երկու կամ ավելի երգեր մեկ ամբողջության մեջ միավորելու միջոցով («Ալագյագ» և «Քեզի մեռնիմ»,«Գացեք տեսեք», «Դե գնա, կիգամ» և «Խորոտիկ», «Զինչ ու զինչ» և «Զի մ վզի», «Լեպհո, լե, լե» և «Հոդալլո» և այլն): Վերջին շրջանում այդպիսի միացումները երկու երգչախմբով, «հարց ու պատասխանի» սկզբունքով կատարելուն միացրել է նաև ժողովրդական պարեր և ստեղծել ներկայիս ժողովրդական երգի ու պարի անսամբլների նախատիպը: Կոմպոզիտորը հայ երաժշտության մեջ բազմաձայնություն է ներդրել: Նրա խմբերգերը ազգային երաժշտական լեզվի մշակման և կոմպոզիտորական դպրոց հիմնելու գործում նշանակալից դեր են կատարել: Մահացել է Թիֆլիսում: