ՎՐԹԱՆԵՍ ՓԱՓԱԶՅԱՆ

12 ապրիլ, 1864 - 26 ապրիլ, 1920

Ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Վան քաղաքում: Եղել է մանկավարժ, եկեղեցական գործիչ Մեսրոպ Փափազյանի որդին: 1868թ. տեղափոխվել է Ագուլիս, որտեղ և ստացել է նախնական կրթությունը։ 1875-78թթ սովորել է Թավրիզի Արամյան դպրոցում, 1878-79թթ՝ Թիֆլիսի Գևորգյան ճեմարանում։ 1894թ. ավարտել է Ժնևի համալսարանի գրականության և հասարակական գիտությունների բաժանմունքը։ 15 տարեկանից սկսել է աշխատել, եղել է սևագործ բանվոր, լուսանկարիչ, հեռագրիչ և այլն։ Երկար տարիներ ղասավանդել է տարբեր քաղաքների դպրոցներում (Վան, Կարին, Թիֆլիս, Թեհրան, Շուշի, Բուխարեստ, Բուրսա, Նուխի, Վաղարշապատ)։ Խմբագրել է հայ բանվոր հեղափոխականների ասոցիացիայի «Կռիվ» (1894թ., Թիֆլիս) անլեգալ թերթը, «Շավիղ» (1894-96թթ, Թեհրան) շաբաթաթերթը: 1911-12թթ եղել է «Ղարաբաղ» (Շուշի) շաբաթաթերթի փաստական խմբագիրը, հանդես եկել հայ, ռուս ու եվրոպական մամուլի բազմաթիվ օրգաններում։ Կարինում ուսուցչության տարիներին (1887-89թթ) կապեր է հաստատել տեղի ընդհատակյա հայ հայրենասիրական խմբակի հետ, ճանապարհորդել Արևմտյան Հայաստանում և 1889թ. հոդվածաշարով հանդես եկել «Մշակ»-ում («Նամակներ թուրքաց Հայաստանից»)։ 1889թ-ից մամուլում սկսել է տպագրվել նրա՝ արևմտահայության կյանքն արտացոլող պատմվածք-պատկերների շարքը, որն ավելի ուշ հրատարակվել է երկու գրքով («Պատկերներ թյուրքահայոց կյանքից», 1891թ., «Պատմվածքներ թուրքահայերի կյանքից», 1904թ.)։ Այդ գործերում թուրք-քրդական զարհուրանքները պատկերելուց բացի, գրողն ուշադրությունը կենտրոնացրել է ազգային կեղեքիչների վրա, ցույց տվել, որ նրանց հակաժողովրդական վարքագիծը օտարերկրյա լծից նվազ քստմնելի չէ։ Դատապարտել է ստրկամտությունն ու ստորացումը, պատկերել ցեղասպանների դեմ արևմտահայ աշխատավորների պայքարի ողբերգական դրվագներ, ստեղծել անվեհեր անհատների կերպարներ («Խերան», «Կայծակ», «Թեթև հաճույքներ», «Մեռնողները բարևում են ձեզ» և այլն)։ «Էմմա» (1895թ., հրտ.՝ 1901թ.) վեպում և «Հաջի բեկ» (1906թ., «Արշալույս», Թիֆլիս) վիպակում սուր քննադատության է ենթարկել ազգային որոշ կուսակցությունների կտրվածությունը ժողովրդական զանգվածներից, նրանց արկածախնդրությունները։ 1890-ական թվականների սկզբներից մեծապես լայնացել է գրողի ստեղծագործության թեմատիկան։ Ազգային կյանքի բազմատեսակ խնդիրներ արծարծելուց բացի, գրողը ուշադրությունը սևեռել է նաև «հանրամարդկային վշտերի» վրա՝ հարազատ ժողովրդի սոցիալական ու քաղաքական ծանր վիճակը դիտելով որպես համամարդկային մեծ անարդարությունների բաղկացուցիչ մաս։ Այս նոր մտայնությունն առավելագույն չափով մարմնավորվել է նրա այլաբանական զրույցներում, որոնցով գրողը նոր էջ է բացել հայ գրականության պատմության մեջ։ Նա ստեղծել է ավելի քան հիսուն զրույց, որոնցում յուրովի արտացոլված է ժամանակի հեղափոխական տրամադրությունների վերընթացը։ «Մարդագայլ» (1891թ.) զրույցում սոցիալիստական ուտոպիզմի դիրքերից պաշտպանել է մարդկանց աշխատանքային, նյութական և իրավական հավասարության գաղափարը։ Այդ ժանրի հետագա գործերում հեղինակը ցույց է տվել սեփականատիրական հոգեբանության հակամարդկային ուղղվածությունը («Լուր դա լուր», «Մուրճ», 1894թ.), դասակարգային հակամարտությունների շարժիչ ուժեր համարել տնտեսական անարդարությունը («Կլոր աստվածներ», «Տարազ», 1898թ.)։ 20-րդ դարասկզբին գրողի աշխարհայացքի վրա վճռական ազդեցություն են ունեցել ռուսական միջավայրը և ռուս հեղափոխական միտքը։ Նա հանգել է դասակարգային պայքարում բանվոր դասակարգի առաջնորդ դերի գիտակցմանը («Վիշապ», 1903թ., «Զոհակ», «Երկիր», 1906թ. և այլն), հրապարակախոսական հոդվածներում և գեղարվեստական գործերում («Անտառը շարժվում է», «Մուրճ», 1905թ., «Զարթնել է առյուծը», 1905թ., «Արշալույս», «Ծով», 1909թ., «Խարույկ», անտիպ, և այլն) պատկերում է բռնակալության դեմ ոտքի ելած ժողովրդական զանգվածների ուժն ու վճռականությունը, հաղթանակի հեռանկարը։ Դրանք հայ պրոլետարական գրականության լավագույն դրսևորումներից են։ Գրողը խոշոր դեր է կատարել հայ դրամատուրգիայի զարգացման գործում։ Նա գրել է ինը դրամա, որոնց մեջ պատմական ու արդիական նյութի հիմքի վրա առաջ է քաշել ազգային-ազատագրական և հեղափոխական խնդիրներ: Հեղինակել է «Արշալույս» (1905թ.), «Հոսանք» (1902թ., հրտ.՝ 1905թ.), «Ժայռ» (1907թ.), «Այծեմնիկ» (1915թ., հրտ.՝ 1959թ.), «Հայրենիքի համար» (1916թ., հրտ.՝ 1959թ.) և այլն։ Բազմաթիվ վեպեր, վիպակներ, պատմվածքներ ու զրույցներ է գրել տարբեր ժողովուրդների (ռուս, պարսիկ, թուրք, ադրբեջանցի, քուրդ, վրացի, արաբ, հրեա, չին և այլն) բանահյուսական, պատմական ու արդիական նյութի հիման վրա, մեծապես նպաստել հայ իրականության մեջ ինտերնացիոնալ մտայնության տարածմանը։ «Հայ բոշաներ» (1899թ.) ազգագրական ուսումնասիրության հավար 1900թ. ընտրվել է Մոսկվայի կայսերական ազգագրական ընկերության անդամ-աշխատակից։ Գրել է հայ, ռուս և համաշխարհային գրականությանը նվիրված գրաքննադատական հոդվածներ, մերկացրել գրական անկումայնությունը, պաշտպանել գեղարվեստական խոսքի ճշմարտացիության, ռեալիզմի, հեղափոխական միտվածության սկզբունքները։ Նա առաջինն է ստեղծել հայ գրականության ամբողջական պատմությունը («Պատմություն հայոց գրականության սկզբից մինչև մեր օրերը», 1910թ.)։ Եղել է ժամանակի ամենազարգացած մարդկանցից մեկը։ Տիրապետել է 14 լեզվի, հայերեն է թարգմանել մի շարք գրողների երկեր (Սալտիկով-Շչեդրին, Լ.Տոլստոյ, Ա.Դոդե, Ն.Նարիմյանով, Էրկման-Շատրիան, Նիցշե, Գանչեմ Շուքրի, Շարլ Մերե և այլն), գրել է ընդհանուր քաղաքակրթության, արվեստների, գրական ուղղությունների պատմություններ, տրամաբանությանը, հայոց պատմության առանձին հատվածներին, լեզվաբանությանը, երաժշտությանը նվիրված աշխատություններ, բեմադրել իր դրամաներից մի քանիսը, գրել դրանց երաժշտությունը։ Նա հանրածանոթ «Զեյթունցիների մարշ»-ի տեքստի հեղինակն է։ Հեղափոխական գործունեության համար ամբողջ կյանքում հետապնդվել է ռուսական կառավարության կողմից, երեք անգամ դատապարտվել բանտարկության, հեռացվել աշխատանքից։ Եղել է գաղտնի հսկողության տակ, նրա որոշ երկեր հանվել են հրատարակությունից, ոչնչացվել, ձեռագրերն ու գրքերը՝ բռնագրավվել։ Թուրքական կառավարությունը նրա նկատմամբ հեռակա մահվան վճիռ է կայացրել։ Գրողն ստորագրել է նաև Ապրո, Բրիչ, Վարդգես, Վասպուրականցի, Թղթակից Բյուզանդիոնի, Կ., Կայծ, Փ., Վ.Փ., Վ.Գուրգենյան և այլ կեղծանուններով։ Մահացել է Երևանում, թաղված է Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնում: Երևանում և ՀՀ այլ քաղաքներում Վրթանես Փափազյանի անունով կոչվել են փողոցներ, դպրոց: