ՄԱՏԹԵՈՍ ՄԱՄՈՒՐՅԱՆ

17 հոկտեմբեր, 1830 - 2 հունվար, 1901

Ծնվել է Զմյուռնիայում (այժմ՝ Իզմիր): Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրի հունական դպրոցում: 1845թ. ավարտել է Զմյուռնիայի Մեսրոպյան, 1850թ.` Փարիզի Սամուել Մուրատյան վարժարանները։ 1856-57թթ ազատ ունկնդիր է եղել Քեմբրիջի համալսարանում։ 1851թ. Մ.Աղաբեկյանի հետ Զմյուռնիայում հիմնել է Աղաբեկյան ուսումնարանը։ 1853թ. ուսուցչություն է արել Կ.Պոլսում։ Ղրիմի պատերազմի (1853-56թթ) ժամանակ բանակում ծառայել է որպես թարգմանիչ, 1860-65թթ եղել է Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքարանի դիվանապետ։ 1862թ. մասնակցել է Զեյթունի ապստամբների օգտին կատարված հանգանակությանը, հրապարակել Կիլիկիայում թուրքական քաղաքականությունը դատապարտող հոդվածներ։ 1865-99թթ աշխատել է Զմյուռնիայի Մեսրոպյան և Հռիփսիմյան վարժարաններում, դասավանդել անգլերեն, ֆրանսերեն, արաբերեն և համաշխարհային պատմություն: 1871-1901թթ Զմյուռնիայում հրատարակել է «Արևելյան մամուլ» գրական-քաղաքական հանդեսը։ 1853թ-ից հրապարակախոսական հոդվածներով և թարգմանություններով հանդես է եկել «Մասիս», «Մեղու», «Ծաղիկ» և այլ պարբերականներում։ 1850-60-ական թվականներին գրած իր բազմաթիվ հոդվածները ամփոփել է «Հայկական նամականի» (1872թ.) և «Անգլիական նամականի կամ Հայու մը ճակատագիրը» (1881թ.) հրապարակախոսական երկերում, որտեղ քննարկված են ազգային-ազատագրական պայքարի, Հայաստանի տնտեսական զարգացման խնդիրներ։ Նրա քաղաքական դավանանքն արտահայտված է «Սև լեռին մարդը» («Արևելյան մամուլ», 1871-81թթ) վեպում, որտեղ հետևելով Միքայել Նալբանդյանին, նա հայ ժողովրդի ազատագրությունը կապել է ռուսական հեղափոխության հաղթանակի հետ։ Պաշտպանելով Միքայել Նալբանդյանի գործն ու գաղափարախոսությունը՝ իր ստեղծագործություններում անդրադարձել և զարգացրել է կնոջ ազատության, լեզվի, գրականության, կրոնի, բարոյագիտության և այլն հարցերի վերաբերյալ նրա տեսակետները։ Դրականապես է գնահատել Փարիզի կոմունան, 2-րդ և 3-րդ Ինտերնացիոնալների գործունեությունը, արևմտահայ իրականության մեջ պրոպագանդել Կառլ Մարքսի, Ֆ.Լասալի, Ա.Թյուրգոյի, Ադամ Սմիթի, Դ.Ռիկարդոյի հայացքները։ Հեղինակել է «Համառոտ ընդհանուր պատմություն դպրոցաց համար» (մաս 1-3, 1875-78թթ), «Համառոտ պատմություն Հայոց մինչև մեր օրերն» (1887թ.), «Մանր վեպեր ու դասեր քաղված մանր տղոց համար» (1876թ.), «Բանալի հայերեն շարադրության» (1878թ.), «Գիտելիք ու պարտիք տղայոց» (1879թ.) և այլն դասագրքեր։ Հայերեն է թարգմանել Վոլտերի, Գյոթեի, Լեսինգի, Ալեքսանդր Դյումայի, Ժյուլ Վեռնի, է. Պրևոյի, Կ.Բոմարշեի, Վալտեր Սկոթի, Լև Տոլստոյի և ուրիշ գրողների երկեր, ինչպես նաև «Հազար ու մի գիշեր» արաբական հեքիաթները (6 հատորով)։ Գրել է նաև դրամատիկական գործեր, մանկավարժական և այլն բնույթի հոդվածներ։ Եղել է 19-րդ դարի 60-80-ական թվականների հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարախոսներից և հայ ժողովրդի ազատագրումը պայմանավորել է զինված պայքարով։ Մահացել է Զմյուռնիայում (այժմ՝ Իզմիր):