ԾԵՐԵՆՑ

16 սեպտեմբեր, 1822 - 17 փետրվար, 1888

Հովսեփ Շիշմանյան

Ծնվել է Կոստանդնուպոլսում: Միջնակարգ կրթությունն ստացել է Վենետիկի Մխիթարյան վարժարանում: 1837թ. վերադարձել է Կ.Պոլիս, ծավալել ազգային-լուսավորական գործունեություն: 1848թ. մեկնել է Փարիզ, ընդունվել Սորբոնի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետ, միաժամանակ դասավանդել Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում: Նույն թվականի Ֆրանսիական բուրժուական հեղափոխությունը, իտալական ազգային- ազատագրական շարժումները մեծ ազդեցություն են ունեցել նրա լուսավորական աշխարհայացքի վրա: 1849թ. նրա, Ն.Ռուսինյանի և այլոց ջանքերով Փարիզում կազմակերպվել է «Արարատյան ընկերություն»-ը: 1852թ. ավարտել է Պիզայի համալսարանը, 1853թ. վերադարձել Կ.Պոլիս, հանդես եկել կրթադաստիարակչական բնույթի հրապարակախոսական հոդվածներով, մասնակցել ազգային սահմանադրության մշակմանը, պայքարել դավանաբանական վեճերի դեմ, դարձել հակահասունյան շարժման պարագլուխ: 1860-ական թթ սկզբներին, լինելով Կ.Պոլսում կազմակերպված «Բարեգործական ընկերության» հիմնադիրներից մեկը, զբաղվել է հայ ժողովրդի ազատագրական շարժման հարցերով, հարել Սըվաճյան-Նալբանդյան խմբին: Զեյթունի ապստամբության նախօրեին մեկնել է Կիլիկիա, հալածվել քաղաքական գործունեության համար: 1872թ-ից ազգային կյանքին նվիրված հոդվածներով աշխատակցել է Մատթեոս Մամուրյանի «Արևելյան մամուլ» հանդեսին: Ենթարկվելով նոր հալածանքների՝ 1876թ. բժշկի պաշտոնով մեկնել է Կիպրոս: Կյանքի վերջին տարիներին ապրել է Թիֆլիսում: Այդ շրջանում եղել է Վանում, Ալաշկերտում, Բասենում և այլուր, բժշկական օգնություն ցույց տվել բնակչությանը: Նրա առաջին վեպը՝ «Թորոս Լևոնի»-ն (1877թ.), պատկերում է Կիլիկիայի պատմական իրադարձությունները: Քննադատելով հայ ֆեոդալների կենտրոնախույս ձգտումները՝ Թորոսը երկրի անկախության վերականգնման երաշխիքը տեսնում էր ժողովրդի միասնության և կենտրոնաձիգ իշխանության հաստատման մեջ: 1879թ. հրատարակել է «Երկունք Թ դարու» պատմական վեպը: Հայրենիքի ազատագրման համար արաբական խալիֆայության դեմ հանդես է գալիս «ժողովրդի մարդը»՝ Խութեցի Հովնանը: Նա ոտքի է հանում ժողովրդին՝ վերականգնելու Բագրատունյաց պետականությունը: Ազնվականությանն անվանելով «բազմագլխյան վիշապ»՝ Հովնանը գտնում է, որ երկրի անկախության գլխավոր հենարանը «ժողովրդոց բանակն» է: Հովնանի կերպարում հեղինակն ընդգծել է անձնազոհության, անշահասիրության, մարդկային առաքինության բարձր հատկանիշները: Վեպն ավարտվում է «երկունքից» ծնվոդ լավատեսությամբ, հաղթում է ժողովուրդը՝ վերականգնելով երկրի անկախությունը: 1881թ. լույս է տեսնել «Թեոդորոս Ռշտունի» վեպը, որտեղ արտահայտված են գրողի ըմբռնումները՝ կապված հայ ֆեոդալական իշխանության ներքին հակասությունների և պետականության անկման հետ: Թեման վերցված է 7-րդ դարում Հայաստանում տեղի ունեցած պատմական իրադարձություններից: Ներկայացնելով Բյուզանդիայի և Պարսից պատերազմների թատերաբեմ դարձած Հայաստանի ծանր վիճակը՝ գրողը ժողովրդին կոչ է անում դուրս գալ ընդդեմ բռնակալների: Նրա քաղաքական երազանքը, հասարակական իդեալները խարսխվում են 18-րդ դարի եվրոպական լուսավորիչների գաղափարների վրա: Նա երազում էր պետական այնպիսի համակարգ, որտեղ գործեր հասարակության բոլոր դասերի «բարոյական միասնության» դաշինքը: Նշանակալից է գրողի դերը պատմա-ռոմանտիկական դասական վեպի ստեղծման ու զարգացման գործում: Մահացել է Թիֆլիսում: