ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑԻ

մոտ 442 - 6-րդ դարի սկիզբ

Ծնվել է Փարպի գյուղում (այժմ՝ ՀՀ Արարատի մարզում): Մերձավոր կապ է ունեցել Մամիկոնյան նախարարական տան հետ։ Կրթվել ու դաստիարակվել է Վահան Մամիկոնյանի հետ՝ վերջինիս մոր՝ Ձվիկ իշխանուհու խնամակալության ներքո: Ավարայրի ճակատամարտից հետո նրանց հետ տեղափոխվել է Ցուրտավ (Վրաստան)։ Նախնական կրթությունն ստացել է Աշուշա բդեշխի պալատում, խաղընկերոջ՝ ապագա մարզպան Վահան Մամիկոնյանի քեռու՝ Աղան Արծրունու վերահսկողությամբ։ Մոտ 465-470թթ ուսանել է Բյուզանդիայում։ Վերադառնալով՝ հաստատվել է Կամսարականների նախարարական տիրույթում՝ Շիրակում, զբաղվել ուսումնակրթական գործերով։ 484-486թթ եղել է Սյունիքում։ 486թ. մարզպան դարձած Վահան Մամիկոնյանը նրան կանչել է Սյունիքից և նշանակել Վաղարշապատի (այժմ՝ Էջմիածին) վերակառուցված վանքի առաջնորդ։ Պատմիչը բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորչական աշխատանքի, որը նրա դեմ առաջ է բերել հետադեմ հոգևորականության թշնամությունը։ Ստիպված հեռացել է (մոտ 490թ.) Ամիդ, որտեղ գրել է «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» ուղերձը։ Հայոց մարզպանը ետ է կանչել նրան և պատվիրել գրել հայոց պատմությունը։ «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան»-ը վավերական աղբյուր է 5-րդ դարի 2-րդ կեսին հայոց եկեղեցում գոյություն ունեցող երկու թևերի անհաշտ պայքարի մասին, երբ Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի մահից հետո հետադեմ կղերականությունը հալածանք էր սկսել առաջադեմ մտավորականության դեմ։ «Թուղթ»-ն ունի փոքրիկ առաջաբան, որը Գ.Խալաթյանցի ենթադրությամբ գրել է պատմիչի աշակերտներից մեկը։ Պատմական և գիտական առումով ավելի արժեքավոր է «Պատմություն Հայոց»-ը։ Այն բաղկացած է առաջաբանից և 3 դրվագից։ Առաջաբանում նա հիշատակում է իր նախորդների՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի աշխատությունների համառոտ բովանդակությունը, արժեքավորում դրանք, նշում, որ գրավոր սկզբնաղբյուրներից բացի օգտագործել է նաև ականատեսների պատմածները՝ նախապես ստուգելով ու ճշտելով։ Իր պատմությունն սկսել է 387թ. իրադարձություններից (Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև Հայաստանի առաջին բաժանումից)՝ շարունակելով Փավստոս Բուզանդին։ Առաջին դրվագում մանրամասն շարադրված են Արշակ Գ-ի և Վռամշապուհի գահակալության տարիների քաղաքական պատմությունը և Սասանյան Պարսկաստանի պառակտիչ ու դավադիր քաղաքականությունը մինչև Արշակունյաց թագավորական հարստության անկումը (428թ.)։ Այն ավարտվում է Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի մահվան (440թ.) հետ կապված դեպքերի նկարագրությամբ։ Երկրորդ դրվագի նյութը Վարդանանց պատերազմն է, համընկնում է Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկի ժամանակաշրջանին և շատ ընդհանրություններ ունի այդ երկի հետ։ Երրորդ դրվագը, որպես սկզբնաղբյուր, ամենաարժեքավորն է, որովհետև հեղինակն իր նկարագրած դեպքերի ականատեսն է։ Այն ընդգրկում է 460-480-ական թթ հայ-պարսկական փոխհարաբերությունների և հայերի 482-484թթ հակապարսկական ապստամբության պատմությունը։ Պատմիչի հաղորդած տեղեկությունները անփոխարինելի աղբյուր են հայ ժողովրդի, ինչպես նաև վրաց ու աղվանից ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար։ Նրա «Թուղթ»-ն ամբաստանագիր է ընդդեմ ժամանակի տգետ և նախանձոտ հոգևորականության, անհատի իրավունքների պաշտպանության փորձ, միջնադարյան ազատամտության կարևոր փաստաթուղթ։ Հեղինակը հրաժարվել է աղանդավորների հետ կապերը խզելուց և նրանց քննադատելուց, քանի որ Քրիստոսը ուսուցանել է ուրիշին դատավոր չլինել։ Նա գտել է, որ պատմագրությունը պետք է ենթարկվի խոհեմության ու անկողմնակալության սկզբունքներին, հիմք ունենա ուղղափառական հավատը, և, պատմության բարոյական էությունն օգտագործելով, կատարի դաստիարակչական դեր։ Գրել է բարոյական արժեքների, հոգևորականների առաքինության ու աշխարհիկների քաջության պատմությունը, որն ընթանում է պայքարի, հակադրությունների ու ելևէջների ձևով։ Պատմությունը մի կողմից նախախնամության, մյուս կողմից՝ մարդկանց անձնիշխան գործունեության դրսևորումն է։ Նա աշխարհիկ ֆեոդալների իշխանությունը սահմանափակում է տնտեսական, քաղաքական, եկեղեցունը՝ կրոնական գործունեությամբ։ Ղեկավարը, ըստ պատմիչի, չպետք է բացարձակացնի, գերագնահատի իր իշխանությունն ու հեղինակությունը, նրա և ղեկավարվողի միջև պետք է լինի որոշակի համապատասխանություն և հաղորդակցականություն։ «Թուղթ»-ն առաջին անգամ հրատարակել է Մկրտիչ Էմինը (1853թ.), աշխարհաբար է թարգմանել Միքայել Նալբանդյանը (1868թ.)։ «Պատմություն Հայոց»-ն առաջին անգամ հրատարակվել է 1793թ., Վենետիկում (աշխարհաբար՝ 1895թ., Ալեքսանդրապոլում)։ Ֆրանսերեն մասնակի հրատարակվել է 1843թ., Գ.Գապարաճյանի, ամբողջությամբ՝ 1869թ., Ս.Գանթարյանի (Կեսարյան) թարգմանությամբ։ Ըստ ավանդության, թաղված է Փարպիի ձորում՝ Լազրևան գյուղի հարավային կողմում գտնվող ավերակ եկեղեցու մոտ (այլ տարբերակով՝ Մուշի Սբ. Առաքելոց վանքում)։