ԿՈՐՅՈՒՆ

մոտ 380 - 450

Եղել է Մեսրոպ Մաշտոցի առաջին աշակերտներից: Հայոց գրերի գյուտից հետո, Մեսրոպ Մաշտոցի ու Սահակ Պարթևի հանձնարարությամբ ուսուցանելու է մեկնել Հայաստանի գավառները: Ապա՝ իր մյուս աշակերտներից ոմանց հետ ուղարկվել է Ասորիք ու Կ.Պոլիս՝ ասորերենի և հունարենի մեջ հմտանալու: 431թ-ից հետո Եզնիկ Կողբացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ վերադարձել է հայրենիք՝ իր հետ բերելով Սբ. Գրքի հունարեն լավագույն օրինակներ, ինչպես նաև Նիկիայի առաջին (325թ.) ու Եփեսոսի (431թ.) տիեզերական ժողովների կանոնները: Դրանից հետո զբաղվել է եկեղեցական (ձեռնադրվել է Վրաց եպիսկոպոս) և թարգմանչական գործունեությամբ, մասնակցել Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությանը: Ենթադրվում է, որ թարգմանել է նաև Մակաբայեցոց գիրքը և ուրիշ երկեր: Բայց պատմիչի հեղինակությամբ մեզ հասած միակ վավերական գործը Մեսրոպ Մաշտոցի կենսագրությունն է, որ շուրջ 442թ. Հայոց կաթողիկոս Հովսեփ Ա Վայոցձորցու պատվերով գրել և ավարտել է 443-450թթ: «Վարք Մաշտոցի»-ն հայ ազգային մատենագրության առաջին երկերից է, որում պատմիչը վարքաբանական ձևի տակ կարևոր տեղեկություններ է հաղորդել հայոց, վրաց և աղվանից գրերի գյուտի ու դրանց հանգամանքների մասին: Այն 5-րդ դարի սկզբին Հայաստանում ծավալված մտավոր ու քաղաքական շարժման մասին առաջին ու միակ հավաստի սկզբնաղբյուրն է՝ գրված ժամանակակցի, իրադարձությունների մասնակցի և ականատեսի կողմից: Երկը սպառիչ է իր առաջադրած խնդրի սահմաններում: Բաղկացած է չորս մասից՝ մուտք, առաջաբանություն, բուն շարադրանք և վերջաբան: «Վարքում» տեղ են գտել միայն կարևորագույն հանգամանքները, հայտնի, ընդհանուր ճանաչում գտած իրադարձություններն ու փաստերը, որպեսզի տարակարծությունների և ընդդիմության տեղիք չտրվի: Այստեղից էլ՝ երկի սեղմ, համառոտ և ճշմարտապատում բնույթը: Հետագա բոլոր պատմիչները գրերի գյուտի, Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ, ինչպես և դրանք լրացնող այլ տեղեկություններ քաղել են պատմիչի երկից և հենվել նրա վրա: Երկը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել նաև բանասիրության ու պատմագիտության մեջ: Նրա երկը (գրաբար և աշխարհաբար) հրատարակվել է մի քանի անգամ (առաջին հրտ.՝ 1833թ., Վենետիկ), թարգմանվել գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, ռուսերեն լեզուներով: Բուն երկը ընդարձակ տարբերակն է, որի պահպանված ամենահին օրինակը 17-րդ դարում Ամրդոլու վանքում կատարված ընդօրինակությունն է: