ԳՈՒՍԱՆ ՋԻՎԱՆԻ

2 հոկտեմբեր, 1846 - 20 փետրվար, 1909

Սերոբ Լևոնյան

Ծնվել է Կարծախ գյուղում (այժմ՝ Վրաստանի Ախալքալակ քաղաքի մոտ): Ութ տարեկանում մնացել է հորեղբոր խնամքին: Վաղ մանկությունից, համբավավոր աշուղ Ղարա-Ղազարի (Սիայի) մոտ յուրացրել է աշուղական երգի հանրահայտ կանոնները, սովորել նվագել քյաման և ջութակ, հորինել է թուրքական ու հայկական երգեր: 1866թ. Կարծախ է եկել երիտասարդ աշուղ Սազային (Աղաջան): Նրա հետ ընկերանալով՝ 1867թ. գարնանը մեկնել է Թիֆլիս: 1868-95թ. բնակվել է Ալեքսանդրապոլում (այժմ՝ Գյումրի), այնուհետև՝ Թիֆլիսում: Ալեքսանդրապոլում մեծահամբավ աշուղներ Զամալին, Զահրին, Մալուլը, Ղեյրաթին, Ֆիզային հոգատարությամբ են շրջապատել նրան: Շուտով ընտրվել է «ուստա-բաշի» (գլխավոր վարպետ): Մինչև 1880-ական թվականները նրա երգերը տպագրվել են տարբեր պարբերականներում և «Սոխակ Հայաստանի» երգարանի հատորներում: 1870-90-ական թվականներին հասարակական մտքի և ազգային-ազատագրական շարժման վերելքի տարիներին նրա սիրային, քնարական երգերին փոխարինելու են եկել բողոքի և ըմբոստության երգերը: Նա համոզված էր, որ արևմտահայության ազատագրման հարցը լուծել կարող է միայն Ռուսաստանը («Մեծ քեռի», «Ով սիրուն, սիրուն»): Նույնիսկ 1905թ. հեղափոխությանը հաջորդած ռեակցիայի տարիներին աշուղը չի հուսահատվել և հավատացել է, որ հայ ժողովրդի ազատության արեգակը ծագելու է «հյուսիսից»: Նրա ստեղծագործությունն իր դարաշրջանի հայ իրականության հայելին է: Ոչ միայն նկատել ու արձանագրել է ժամանակի հոռի հարցերը՝ անարդարությունն ու բռնությունը, այլև բողոքել է դրանց դեմ: Խարազանել է աշխատավոր ժողովրդի իրավունքը ոտնահարողներին (Կովկասի փոխարքա իշխան Գոլիցինին անվանել է «Գայլածին»): Նրա բոլոր երգերում առկա է դեմոկրատական շունչը, շատ գաղափարներ աշուղն արտահայտել է այլաբանորեն («Այծյամ», «Սիրուն հավ», «Ես մի ծառ եմ ծիրանի», «Հո տառը», «Քաջ բազե» և այլն): Քարոզել է հետևել լուսավորության ու գիտության, սիրել հայրենիքն ու ընտանիքը, աշխատանքով վաստակել հանապազօրյա հացը, երբեք չհուսահատվել, քանի որ «ձախորդ օրերը կուգան ու կերթան»: Նրա համար խորթ են եղել ազգային և կրոնական խտրականությունները: Երգել է համերաշխություն, եղբայրություն, երգել է հայրենիքը, ինչպես նաև մաքուր ու անաղարտ սերը, այդ երգերից շատերն այժմ էլ երգվում են («Պաղ աղբյուրի մոտ», «Նազելույս ամպ է իջել» և այլն): Եղել է նաև հրապարակախոս, փիլիսոփա, բարոյագետ. նրա իմաստուն խրատներն ու խորհուրդները բերնեբերան տարածվել են ժողովրդի մեջ և գործածվում են որպես աֆորիզմներ: Հայ աշուղական արվեստը բարձրացրել է մի նոր աստիճանի, ստեղծել իր դպրոցը, որը հայ բանագիտության մեջ իրավամբ կոչվում է ազգային դպրոց: Աշուղական երգը մաքրել է արևելյան ճոռոմաբանությունից, օտար բառերից, ստեղծել բանաստեղծական պարզ ու անպաճույճ լեզու: Մեծապես նպաստել է գրական աշխարհաբարի զարգացմանը: Մեզ է հասել նրա շուրջ 800 երգ, որից մոտ 550-ը տպագրված է: Թուրքերենից փոխադրել է «Աշըղ-Ղարիբի հեքիաթը» (1887թ.), «Քյարամի և Ասլիի հեքիաթը» (1888թ.), «Մելիք-Շահի հեքիաթը» (1898թ.): Երգչի ստեղծագործությունը բարձր են գնահատել հայ և ռուս արվեստագետներ, գիտնականներ (Հ.Թումանյան, Մ.Գորկի, Ն.Մառ, Վ.Բրյուսով, Վ.Կիրպոտին և այլք): Իր ոտանավորների զգալի մասը հորինել է երգելու համար: Սովորաբար հանդես է եկել երեք կամ չորս հոգուց կազմված խմբով, նվագել ծնկին դրվող ջութակ (նաև՝ քաման), երգել զորավոր ու զգայուն ձայնով: Շարունակել և խորացրել է Նաղաշ Հովնաթանից սկիզբ առած ու Սայաթ-Նովայի զարգացրած ավանդույթը՝ որևէ երգի համար հորինել նրան հատուկ եղանակ («Քո փափագով», «Ընկերը», «Այծյամ», «Ձախորդ օրերը» և այլն): Օգտվել է նաև ավանդական աշուղական եղանակներից, դրանք շարադրել յուրովի: Հայ աշուղական երգի ելևէջային ոճը հարստացրել է բուն ժողովրդական (գեղջկական) երաժշտության տարրերով և ստեղծել իր անհատական գրելաձևը: Առավել բնորոշ երգերում խոսքային և վոկալ ինտոնացիաները միաձուլված են, և զգացմունքի խորությունը զուգորդվում է արտահայտման վիպականության հետ («Ձախորդ օրերը», «Փորձը մարդուն», «Սարի եղնիկը», «Սպիտակ մազեր», «Ազգ իմ», «Ավարայրի դաշտը» և այլն): Եղանակները կենսահաստատ են, լավատեսական, դրանց ձայնակարգային հիմքը հարուստ է, ռիթմը՝ բազմազան: Եղել է նաև ասերգի խոշոր վարպետ («Խելքի աշեցեք» և այլն): Վիպականորեն հանդարտ ու ծավալուն «պատմողականությամբ» միջնադարյան տաղերին է հարում նրա «Առավոտյան քաղցր հովիկը», քաղաքային ժողովրդական ոճի օգտագործման նմուշ է «Քույրերիս մեջ» երգը, որի եղանակը սերում է նույնպես մի հին, միջնադարյան նախօրինակից (օգտագործված նաև Պաղտասար Դպիրի և Սայաթ-Նովայի երգերում): Կատարել է նաև այլ հեղինակների գործեր, դրանց համար հարմարեցրել կամ հորինել եղանակներ («Անի քաղաք»): Նրա երգերը դեռևս հեղինակի թելադրումից գրի են առել Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Մակար Եկմալյանը, Կոմիտասը, առավել հիմնովին՝ Արշակ Բրուտյանը, հետագայում (այլ աշուղների երգածից)՝ Ստեփան Դեմուրյանը, Ռոմանոս Մելիքյանը և ուրիշներ: Գրառումների մի մասը պահպանված այլ նմուշների հետ զետեղված են Մուշեղ Աղայանի և Շարա Տալյանի կազմած ու խմբագրած ժողովածուում (1955թ.): Մահացել է Թիֆլիսում: Ջիվանու երգերի կատարման ոճը հարազատորեն պահպանել են Շարա Տալյանը, ապա՝ Վաղարշակ Սահակյանը: Աշուղի երգերը երգչախմբի համար մշակել են Ք.Կարա-Մուրզան և Մ.Եկմալյանը, դաշնամուրի համար՝ Ն.Տիգրանյանը, սիմֆոնիկ նվագախմբի համար՝ Գ.Կազաչենկոն, ձայնի և դաշնամուրի (նաև փողային նվագախմբի) համար՝ շատ հայ կոմպոզիտորներ: «Քո փափագով» երգի եղանակը Կոմիտասն օգտագործել է իր «Անուշ» անավարտ օպերայում: «Անի քաղաքի» եղանակը (բացի Կարա-Մուրզայի երգչախմբային մշակումից) օգտագործել են Ա.Տեր-Ղևոնդյանը, մասամբ՝ Կոմիտասը և Ա.Խաչատրյանը: