ՏԻԳՐԱՆ ՉՈՒԽԱՃՅԱՆ

11 մարտ, 1837 - 23 մարտ, 1898

Ծնվել է Կոստանդնուպոլսում: Եղել է հայկական օպերային արվեստի հիմնադիրը: Լինելով առաջին արևելցի կոմպոզիտորը, որ մասնագիտական բարձր կրթություն է ստացել, նախաձեռնել է Արևելքի և Արևմուտքի երաժշտարվեստների մերձեցման գործը, եվրոպական դասական ձևերը վերստեղծելով արևելյան երաժշտության ելևէջային-կշռութային ինքնատիպ կերտվածքի հմուտ ներհյուսմամբ: Դաստիարակվել է գեղարվեստասեր ընտանիքում: Երաժշտական առաջին տպավորություններն ստացել է հայկական դպրոցական, հոգևոր ու քաղաքային ժողովրդական երգերից, Կ.Պոլսի բազմալեզու միջավայրի կենցաղային, ընդհանուր արևելյան երգ ու նվագից, ինչպես և եվրոպական, մասնավորապես իտալական, օպերային արվեստից: Դպրոցական տարիներին նրա երաժշտական հակումների դրսևորմանը նպաստել է պոլսահայ երաժիշտ Գաբրիել Երանյանը, իսկ առաջին կանոնավոր պարապմունքները դաշնամուրից ու տեսական առարկաներից մի քանի տարի ղեկավարել է իտալացի պոլսաբնակ մանկավարժ Չ.Մանձոնին: Կոմպոզիտորի պատանեկության ու երիտասարդության տարիները համընկել են հայ ժողովրդի զարթոնքի ու վերածնության փայլուն շրջաններից մեկին: Արևելյան Հայաստանը ազատագրվել էր պարսկական լծից: Արևմտյան Հայաստանը շարունակում էր թուրքական բռնապետության դեմ անհավասար պայքարը, որի արտահայտություններից մեկն էր Զեյթունի հերոսական ապստամբությունը: Աշխուժացել էր Կ.Պոլսի և Զմյուռնիայի հայկական բնակչության տարբեր խավերի հասարակական-քաղաքական գործունեությունը: Վերելք էին ապրում գրականությունը, թատրոնն ու երաժշտությունը, և դռներ էին բացվում եվրոպական մշակույթի և քաղաքակրթության լայն ու խոր ընկալման համար: Այս պայմաններում և իտալական օպերային խմբերի հյուրախաղերի տպավորության տակ հայ հասարակության առաջադեմ ներկայացուցիչները ազգային օպերա ունենալու երազանքներ էին փայփայում: Դրանց մեջ էր երիտասարդ կոմպոզիտորը, որն արդեն գաղափարական և ստեղծագործական կապեր էր հաստատել հայկական թատերական աշխարհի հետ, հայրենասիրական երգեր էր հորինում տարբեր ներկայացումների համար, իր ձեռքն էր վերցրել Խասգյուղի թաղային թատրոնի երաժշտական ղեկավարությունը և խանդավառ մասնակցություն էր բերում երաժշտական ընկերության աշխատանքներին: Մասնագիտական կրթությունը լրացնելու նպատակով, Չ.Մանձոնիի խորհրդով ու հանձնարարականով, 1861թ. ուսանելու է գնացել Միլան, ուր երեք տարի մասնագիտական խոր գիտելիքներ է ստացել, հաղորդակցվել համաեվրոպական ժամանակակից երաժշտության զարգացման ընթացքին, ընդմիշտ հոգեհարազատացել Ջ.Վերդիի օպերային արվեստի հետ, կազմավորվել որպես գեղագիտական առաջավոր գաղափարների տեր քաղաքացի-արվեստագետ: 1864թ. վերադառնալով Կ.Պոլիս՝ կրկին հայտնվել է «Արևելյան թատրոն»-ի ու երաժշտական ընկերության շուրջ համախմբված արևմտահայ մտավորականության առաջին շարքերում: 1860-ական թվականներին, ոգևորված ազգային վերածնության հեռանկարներով, դասախոսություններ է կարդացել և մանկավարժական գործունեություն ծավալել, սիմֆոնիկ համերգներ ղեկավարել, երաժշտություն հորինել, մասնավորապես, մի ամբողջ շարք թատերական ստեղծագործությունների, այդ թվում՝ Պ.Դուրյանի «Վարդ և Շուշան», Տ.Գալեմճյանի «Արա Գեղեցիկ կամ Սեր և հայրենիք», Թ.Թերզյանի «Սանդուխտ», Ս.Թղլյանի «Մեծն Տրդատ և Գրիգոր Լուսավորիչ» ներկայացումների համար: Այս շրջանից հատկապես հիշատակության են արժանի ազատասիրական պաթոսով հագեցած նրա երգերն ու երաժշտությունը Ռ.Սետեֆճյանի «Վարդան Մամիկոնյան փրկիչ հայրենյաց» տրամախաղի համար (նվիրված Մ.Նալբանդյանի մահվան տարելիցին, 1867թ.), որի կատարումը վերածվել է քաղաքական ցույցի: Այս մթնոլորտում կոմպոզիտորը հղացել և հմուտ վարպետությամբ մարմնավորել է իր ամենախիզախ ու գեղեցիկ ծրագրերից մեկը՝ «Արշակ Երկրորդ» օպերան: Դա հայկական առաջին օպերան էր, պատմառոմանտիկական մի շքեղ ներկայացում, որը թեպետ կերպավորում էր հայոց պատմության 4-րդ դարի դրամատիկական դրվագներն ու ողբերգական բախումները, բայց գրական-երաժշտական իր ողջ հյուսվածքով կապվում էր իրեն ժամանակակից հայ իրականության հետ՝ արձագանքելով ազգային և սոցիալական ազատագրության իղձերին ու ձգտումներին: Լիբրետոն հորինել է Թովմաս Թերզյանը, հայերեն և իտալերեն: Օպերան հիմնականում ավարտվել է 1868թ.: Նախերգանքը, որ նույն թվականին կատարվել է Կ.Պոլսում, մեծ տպավորություն է թողել ունկնդիրների վրա: Ծրագրվել է օպերան բեմադրել հաջորդ տարին, բայց չի հաջողվել: Օսմանյան կառավարությունը որդեգրել էր բացահայտ հետադիմական քաղաքականություն, փակվել էր «Արևելյան թատրոնը», հետապնդվում էին ազգային գազափարաբանության հետ առնչություն ունեցող բոլոր նախաձեռնումները: 1870-ական թվականների սկզբներից շեշտակի փոխվել է կոմպոզիտորի ստեղծագործական գործունեության ուղղվածությունը: Ստիպված լինելով հարմարվել նոր պայմաններին, անցել է երաժշտական կատակերգությունների հորինմանը, որոնցում պետք է խնամքով քողարկված լինեին ազգային, սոցիալական, քաղաքական տարրերը, առաջին գիծը զիջելով արտաքնապես սուր բեմական իրավիճակներին, կենցաղային պատկերներին, երգիծախառն զավեշտին և քնարական ապրումներին՝ մեկտեղված ընդհանուր հետաքրքրաշարժ դիպվածաշարի մեջ: Իտալացի (Ալբորետո), հայ (Թագվոր Նալյան և ուրիշներ) լիբրետիստների ջանքերով այդ կատակերգությունները ներկայացվելու էին նախ թուրքերեն: Երաժշտությունը պետք է լիներ աշխույժ, մատչելի և հիմնված արևելյան քաղաքային երգերի ու պարեղանակների տարերքի վրա: Այս կամ այն կերպ հաշվի առնելով առաջարկված պայմանները և գործակցելով Ե.Մելիքյանի, Հ.Վարդովյանի ու Ս.Պենկլյանի երաժշտաթատերական խմբերի հետ, հորինել է հայկական քաղաքաբնակ շրջանակներում կենցաղավարող ընդհանուր արևելյան և ազգային երգ-երաժշտության տիպական ելևէջներով ու կշռույթներով հագեցած, ինչպես և իր վառ անհատականության անշփոթելի կնիքով դրոշմված գործեր՝ «Արիֆի խարդախությունը» (1872թ.), «Քյոսե Քեհյա» (1874թ.) և «Լեբլեբիջի Հոր-հոր աղա» (1876թ.): Երեքն էլ Կ.Պոլսում բեմադրվելով իրենց ստեղծման տարիներին կոմպոզիտորի անունը հռչակել են Թուրքիայում և նրա սահմաններից դուրս: Լայն տարածում է ստացել հատկապես «Լեբլեբիջի»-ն, որը բեմադրվել է Թուրքիայի մի քանի քաղաքներում, Եգիպտոսում ու Անդրկովկասում, Հունաստանում և արևմտյան ուրիշ երկրներում: Հնչել է թուրքերեն, հայերեն, հունարեն և այլ լեզուներով: 1880-ական թվականների վերջին ավարտել է նախորդներից բոլորովին տարբեր երաժշտաթատերական մի գործ՝ արաբական հեքիաթի հիման վրա հղացված «Զեմիրե» օպերա-կախարդապատկերը: Դրա բեմադրությունները Կ.Պոլսում (1891թ.՝ ֆրանսերեն, 1894թ.՝ իտալերեն խմբի կատարմամբ), չնայած հաջողությանը, նյութական ապահովություն չեն բերել հեղինակին: Ավելի տանելի պայմաններում ստեղծագործելու ակնկալությամբ, 1896թ., ընտանիքով փոխադրվել է Զմյուռնիա: Մամուլում տեղեկություններ են պահպանվել այն մասին, թե նա 1897թ. ավարտել է «Ինդիանա» օպերան ու սկսել երաժշտաթատերական մի նոր գործ, որը թերավարտ է մնացել սրնթացիկ հիվանդության և անժամանակ մահվան պատճառով: Բացի օպերաներից, հորինել է նաև պատկառելի քանակությամբ սիմֆոնիկ ու կամերային գործիքային, դաշնամուրային ստեղծագործություններ, երգեր ու ռոմանսներ (այդ թվում՝ Մ.Պեշիկթաշլյանի խոսքերով գրված հայկական առաջին լավագույն ռոմանսներից մեկը՝ մեծապես սիրված ու տարածված «Գարունը»): Մահից հետո ցրիվ են եկել նրա գրեթե ամբողջապես անտիպ ստեղծագործությունը ներկայացնող մեծարժեք ձեռագրերը: Մահացել է Արևմտյան Հայաստանի Զմյուռնիա քաղաքում (այժմ՝ Իգդիր): Տիգրան Չուխաճյանի անունով Երևանում կոչվել են փողոց և երաժշտական դպրոց, որի առջև տեղադրված է նրա հուշարձանը: