ՎԱՀԱՆ ԹՈԹՈՎԵՆՑ

1 սեպտեմբեր, 1889 - 18 հուլիս, 1938

Ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Բալուի գավառակի, Եփրատի ափին գտնվող Դավթիկ գյուղում, որն Խարբերդ գավառի կառավարության նստավայրն էր։ 1897թ. ընդունվել է տեղի ազգային Կեդրոնական վարժարան, որտեղ գրել է բանաստեղծություններ, որոնք լույս են տեսել վարժարանի ձեռագիր ամսաթերթում` մորական Գույումճյան ազգանվան տակ։ Ուսուցման վերջին տարվա ընթացքում հաճախ այցելել է Խարբերդում գտնվող Թլկատինցու «Կարմիր դպրոց» անհատական վարժարան, ուր ստացել է գրական ուղղություներ: 1907թ. ավարտել է Խարբերդի Ազգային կեդրոնական վարժարանը՝ աշակերտելով Թլկատինցուն և Ռուբեն Զարդարյանին: 1907թ. Զմյուռնիայի «Արևելյան մամուլ»-ում լույս է տեսել նրա առաջին՝ «Արտոսրի կալյակներ» բանաստեղծությունը: 1908թ. մեկնել է Կ.Պոլիս, հրատարակել իր առաջին գրքույկը («Ավերակ»), 1909թ.՝ երկրորդը («Սրինգ»): 1909թ. մեկնել է Փարիզ, ապա՝ Նյու Յորք, 1912թ. ընդունվել Ուիսքոնսընի համալսարան, հետևել գրականության, պատմության և փիլիսոփայության դասընթացներին, սովորել է անգլերեն, ֆրանսերեն, ուսումնասիրել համաշխարհային դասական գրականությունը: Ուսանողական տարիներին ստիպված է եղել ապրուստի փող հայթայթել ֆիզիկական տարբեր բնույթի աշխատանքներ կատարելով: Հիմնականում աշխատել է մորեղբոր արևելյան գորգի վաճառատանը: 1915թ. մոտ 400 ամերիկահայ կամավորականների հետ ուղևորվել է կովկասյան ռազմաճակատ, ուր մասնակցել է ազատագրական պայքարին, կռվել Վանում և Էրզրումում: Հովհաննես Թումանյանի հետ հասարակական լայն գործունեություն է ծավալել, օգնել գաղթականներին: 1917-18թթ Թիֆլիսում խմբագրել է «Հայաստան» թերթը, մասնակցել Անդրկովկասի, Կ.Պոլսի և հայաշատ այլ վայրերի մշակութային կյանքին: 1916-20թթ հրատարակել է «Իմ հորաքույրը» (1916թ.), «Տոնոն» (1917թ.) սոցիալական վիպակները, «Ողբ անմահության» (1917թ.), «Արևելք» (1918թ.) պոեմները, «Դոկտոր Բուրբոնյան» (1918թ.) երգիծական վեպը, արձակ բանաստեղծություններ, բանասիրական ու գրականագիտական հոդվածներ, որոնց մեջ արտահայտված է հեղինակի մտահոգությունը հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ճակատագրի նկատմամբ: Դաշնակցության տիրապետությունից հիասթափված՝ 1920թ. մայիսին թողել է Կովկասը, մեկնել Կ.Պոլիս: 1922թ. վերադարձել է Հայաստան: Ճանապարհին, Կ.Պոլսում հրատարակել է «Փոթորկին մեջ» (1922թ.) վեպը, որով անդրադարձել է համաշխարհային-պաամական մեծ իրադարձությանը՝ հեղափոխության հաղթանակին: 1923թ. Երևանում խմբագրել է «Շեշտ» երգիծական ամսագիրը, 1924-26թթ աշխատել է Երևանի համալսարանում, «Սովետական Հայաստան» թերթի խմբագրությունում: Այս շրջանում են հրատարակվել նրա «Մահվան բատալիոն» (1923թ.), «Պողպատի ճաշ» (1924թ.), «Նոր Բյուզանդիոն» (1925թ.), «Սասմա ծռեր» (1925թ.), «Հրդեհ» (1927թ.) դրամատիկական ստեղծագործությունները, «Նյու Յորք» (1927թ.), «Կոմսոմոլ Կարոյի արկածներից» (1927թ.), «Գյումրի-Նյու Յորք» (1929թ., Ե.Չուբարյանի հետ) վիպակները, բազմաթիվ ակնարկներ, պատմվածքներ, հոդվածներ: Գրողի «Նոր Բյուզանդիոն» դրաման արժանացել է համամիութենական մրցանակի, թարգմանվել, բեմադրվել է շատ տեղերում, այդ թվում և Փարիզում: 1934թ. Մոսկվայում մասնակցել է սովետական գրողների 1-ին համագումարին: 1929-36թթ նրա ստեղծագործական կյանքի առավել արգասավոր շրջանն է եղել, լույս են տեսել «Ամերիկա» (1929թ.) պատմվածաշարը, «Ասատուր և Կլեոպատրա» (1929թ.), «Աղավնիներ» (1934թ.), «Բաց կապույտ ծաղիկներ» (1935թ.) պատմվածքները և շատ այլ գործեր: Անդրկովկասում դարասկզբի հեղափոխական իրադարձություններն են արտացոլված «Բաքու» (1930-34թթ) եռահատոր վեպում, որին բնորոշ է ժողովրդի կյանքի լայն ընդգրկումը, նրա պատմության, կենցաղի և ազգային նկարագրի ռեալիստական պատկերումը: Գրողի լավագույն գործերից են նաև «Կյանքը հին Հռոմեական ճանապարհի վրա» (1933թ., ռուսերեն՝ 1963թ., անգլերեն՝ 1971թ.) ինքնակենսագրական վեպը, «Հրկիզված թղթեր» (1934թ.), «Հովնաթան որդի Երեմիայի» (1934թ.) վիպակները, «Երկու սուր» (1930թ.), «Բաքու-Լոնդոն» (բեմ.՝ 1932թ.), «Մոխրակույտ» (1936թ.) պիեսները: Գրել է «Աստղաձոր» օպերայի լիբրետոն, գրականագիտական ուսումնասիրություններ ու հրապարակախոսություններ՝ «Ա.Շիրվանզադե» (1930թ.), «Հովհաննես Թումանյան» (1931թ.), «Հայ ազգի «փրկիչ» դաշնակները» (1931թ.): Թարգմանել է Վ.Շեքսպիրի «Ռիչարդ Երրորդ», «Անտոնիոս և Կլեոպատրա» ողբերգությունները, Հ.Ջավիդի «Սեյավուշ» պատմական չափածո դրաման: «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում նրա «Բաց կապույտ ծաղիկներ» պատմվածքի հիման վրա նկարահանվել է «Կտոր մը երկինք» (1980թ.) ֆիլմը: 1936թ. բազմաթիվ այլ հայ մտավորականների հետ բռնադատվել է, դարձել ստալինյան ռեպրեսիաների զոհ, երկու տարի անց գնդակահարվել: 1954թ. հետմահու արդարացվել է: