ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԾԱՏՈՒՐՅԱՆ

28 ապրիլ, 1865 - 31 մարտ, 1917

Ծնվել է Զաքաթալայում: Սովորել է ծննդավայրի դպրոցում, աշակերտել Արշակ Ագապյանին: 1881թ. ավարտել է քաղաքային երեքդասյան ուսումնարանը։ Ուսումը շարունակելու համար 1881թ. մեկնել է Թիֆլիս` Ներսիսյան դպրոց ընդունվելու երազանքով, որը չի իրականացել։ Բանվորություն է արել խճուղու շինարարությունում, աշխատել որպես «դուքնի աշկերտ», գործակատար։ 1883թ. ընդունվել է Թիֆլիսի արհեստագործական դպրոց, հիվանդության պատճառով կիսատ թողել։ Անհաջողությամբ է ավարտվել նաև 1885թ. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան ընդունվելու փորձը։ Մինչև 1902թ. ուսուցչություն է արել Նիժնի Նովգորոդի և Մոսկվայի հայ մեծահարուստների ընտանիքներում, ծառայել բանկային և առևտրական գրասենյակներում։ Եղել է Մ.Բարխուդարյանի` 1888թ-ից Մոսկվայում հրատարակված «Հանդես գրական և պատմական»-ի հիմնական աշխատակիցը, իսկ Մ.Բարխուդարյանի բացակայությամբ` նաև հրատարակիչը։ Միաժամանակ աշխատակցել է «Մուրճ»-ին։ Հայ պարբերականներում հանդես է եկել Սնար, Ալաքյան, Արծիվյան, Շիտակյան ծածկագրերով։ 1902թ. դարձել է Մոսկվայի գրական-գեղարվեստական խմբակի անդամ, ծավալել մշակույթային գործունեություն։ 1891թ. Մոսկվայում լույս է տեսել նրա բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն, 1898թ.` երկրորդը։ Ժողովրդադեմոկրատական հայեցակետից արտացոլել է «կյանքի խորթ զավակների» վիշտն ու տառապանքը, ձաղկել բուրժուական էգոիզմը, դարաշրջանի արատները: Ժամանակի բարքերի մերկացումները նրա քնարերգության մեջ միահյուսվում են ազգային վշտի ու տառապանքի, ազգային-ազատագրական պայքարի մոտիվներն: Երկերից են` «Դարուս զավակը», «Մեր դարը», «Դարավերջի բարքերից», «Տուր ձեռքդ, ընկեր», «Ո՛ւր ես, հայ բլբուլ...», «Դարեր եկան...», «Զինվորի երգը» և այլն։ Գրողի աշխատանքային երգերում ռեալիստական գույներով պատկերված է դառը քրտինքով իր ապրուստը հոգացող աշխատավորի կյանքը` «Սերմնացան», «Երկրի մշակներ», «Այ սև ամպեր», «Գիր»։ Աշխատանքի փառաբանումն է «Նավավար» բանաստեղծությունը։ Նրա պոեզիային հատուկ հումանիզմն ու ազատասիրական ձգտումները ավելի են խորացել ռուսական առաջին հեղափոխության մթնոլորտում։ Տեսել է «աշխատանքի և ոսկու մեծ կռիվը», երգել «բանվոր գնդերի» հերոսամարտը («Բանվորուհու օրորը»): 1901թ. լույս է տեսել «Գրչի հանաքներ» երգիծական ոտանավորների ժողովածուն` Վարդգես Սուրենյանցի նկարչական ձևավորումով։ Երգիծանքն ուղղված է ագահ ու տգետ բարեպաշտների դեմ («Բարեպաշտը», «Փրկության ուղի»): Մասնակցել է Յ.Վեսելովսկու և Մ.Բերբերյանի կազմած «Армянские беллетристы» (1893թ.) ժողովածուի նյութերի ընտրության ու թարգմանության գործին, Յ.Վեսելովսկու հետ ռուսերեն է թարգմանել Գ.Սունդուկյանի «Պեպո»-ն: 1905թ. թարգմանել և հրատարակել է «Ռուս բանաստեղծներ» ժողովածուի առաջին հատորը (Ա.Պուշկին, Մ.Լերմոնտով), 1906թ.` երկրորդը (Ա.Նեկրասով, Ա.Կոլցով, Ի.Նիկիտին, Ա.Պլեչեև)։ Նրա երկերը ռուսերեն են թարգմանել Յ.Վեսելովսկին և Վ.Բրյուսովը։ Նրա տեքստերով երգեր են գրել Ալեքսանդր Սպենդիարյանը («Այ վարդ», «Մի լար, բլբուլ»), Անուշավան Տեր-Ղևոնդյանը («Արի ընկեր», «Սերմնացան»): Ժողովրդական ճանաչում ունեն նրա խոսքերով գրված «Նավավար», «Հայ մայրենին» երգերը։ Մահացել է Թիֆլիսում, թաղված է տեղի Խոջիվանքի հայկական պանթեոնում: