ՄԻՔԱՅԵԼ ՉԱՄՉՅԱՆ

4 դեկտեմբեր, 1738 - 30 նոյեմբեր, 1823

Ծնվել է Կոստանդնուպոլսում: Սկզբնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, ապա սովորել Սբ. Ղազար կղզու Մխիթարյան վարժարանում։ Տիրապետել է բազմաթիվ հին և նոր լեզուների (հունարեն, լատիներեն, իտալերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, եբրայերեն, սանսկրիտերեն, ասորերեն, պարսկերեն, թուրքերեն և այլն)։ 1762թ-ից եղել է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ։ 1769թ. օծվել է վարդապետ, նշանակվել Բասրայի ու Բաղդադի հայ կաթոլիկական համայնքի հոգևոր առաջնորդ։ 1776-89թթ վարել է Սբ. Ղազարի, 1789-91թթ՝ Տրանսիլվանիայի Եղիսաբեթուպոլիս քաղաքի հայկական վարժարանների վերատեսչի, 1795-1823թթ՝ Կ.Պոլսի Մխիթարյանների մեծավորի պաշտոնները։ Եղել է Մխիթարյան միաբանության վարչական մարմնի խորհրդական։ Ծավալել է հայագիտական բուռն գործունեություն։ 1779թ. հրատարակել է «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի» աշխատությունը, որը 1801-59թթ ունեցել է 15 հրատարակություն (որոշ բարեփոխումներով) և մեծ դեր խաղացել հայոց լեզվի ուսուցման գործում՝ շուրջ մեկ հարյուրամյակ օգտագործվել որպես գրաբարի քերականության լավագույն դասագիրք։ Նշելով լեզվի հասարակական հաղորդակցման դերը՝ լեզվական փոփոխությունները համարել է հետագա աղավաղումներ, քերականությանը վերապահել այդ աղավաղումները կանխողի և կարգավորողի դեր։ Ի տարբերություն տրամաբանական-ռացիոնալիստական ուղղության ներկայացուցիչների, նա դեմ է եղել լեզվի կառուցվածքի «բնական» փոփոխություններին։ Իր քերականությամբ մերժել է լատինաբան հեղինակների նորամուծությունները, որոնք, կաղապարվելով լատիներենին, չէին ներկայացնում գրաբարի քերականության իրական նկարագիրը։ Լեզվաբանը վկայություններ է բերել միմիայն 5-7-րդ դարերի հայ լավագույն մատենագիրներից, որով ավելի է արժեքավորվում աշխատությունը։ Քննադաաելով լատինաբանների, այդ թվում Մխիթար Սեբաստացու քերականությունները, նա մեծ դեր է խաղացել աղճատված հայերենի քերականության նախնական ու հարազատ վիճակը վերականգնելու և հայերենը խորթ ու օտար տարրերից մաքրելու գործում։ Նրա քերականության առաջին բաժինը նվիրված է խոսքի մասերի («մասանց բանի») քննությանը։ Նա գրաբարի համար ընդունում է ութ խոսքի մաս և տասը հոլով։ Զգալի տեղ է հատկացրել բայի խոնարհման եղանակներին ու ժամանակներին։ Երկրորդ բաժինն ունի տեսական բնույթ և նվիրված է խոսքի մասերի «որպիսութեանը»։ Ըստ նրա, քերականությունը մարդուն սովորեցնում է ուղիղ խոսել, քանի որ խոսքը կազմված է բառերից, բառերը կարգավորվում են կանոններով։ Երրորդ բաժինը նվիրված է խոսքի մասերի համաձայնությանը։ Նա համաձայնություն ասելով հասկանում է խոսքի մասերի կապակցությունը, խոսքի ութ մասերին համապատասխանեցնում է ութ տեսակ կապակցություն։ Աշխատությանը կցել է նաև «Համառօտութիւն քերականութեան» բաժինը՝ որպես բուն նյութի շարունակություն, որի մեջ ավելի համառոտ, հերթականությամբ շարադրել է քերականության կանոնները։ Նրա հայագիտական գործունեության մեջ ամենաարժեքավորը «Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչե ցամ տեառն 1784» (հ.1-3, 1784-86թթ) պատմական երկասիրությունն է, որը Հայաստանի և հայ ժողովրդի քննական պատմություն ստեղծելու առաջին փորձն է հայ պատմագրության մեջ։ Ի տարբերություն հայ ավանդական պատմագրության, մշակել է ժամանակագրություն, փորձել պարբերացնել հայոց պատմությունը՝ հիմք ընդունելով թագավորների և թագավորական հարստությունների, Տիեզերական ժողովների և այլ կարևոր իրադարձությունների տարեթվերը, առաջադրել պատմության ըմբռնման նոր սկզբունքներ (պատմությունն ունի գործնական նշանակություն, պետք է նպատակաուղղի անհատի գործունեությունը, հասարակությանը օգնի դժվարին պահերին ճիշտ կողմնորոշվելու և այլն)։ Սակայն ունենալով կրոն, պատմահայեցողություն՝ պատմական իրադարձությունները դիտել է «գերաշխարհիկ» էակի կամքի արտահայտություն, նախախնամության հետևանք, նույնացրել ժողովրդի և եկեղեցու պատմությունը, գերագնահատել անհատի դերը։ «Պատմութիւն Հայոց»-ը ընդգրկում է աշխարհաշինության մասին աստվածաշնչյան ավանդությունից մինչև 18-րդ դարի վերջին քսանամյակը։ Օգտվելով հայ մատենագիրների ձեռագիր գործերից (որոնք դեռես չէին հրատարակվել), պատմաբանը համեմատել է դրանք և սրբագրել բնագրային աղճատումները, ապա համադրելով օտար աղբյուրների հետ՝ ստուգել նաև նկարագրված դեպքերի ճշմարտացիությունը։ Նյութը շարադրելիս՝ գրքի լուսանցքում նշել է աղբյուրը։ Եռահատոր երկը, ըստ ժամանակաշրջանների, բաժանված է 6 գրքի. 1. նահապետների և Հայկազունների, 2. Արշակունյաց թագավորության, 3. մարզպանների, արաբական ոստիկանների և հայոց նախարարների տիրապետության, 5. Ռուբինյանների թագավորության, 6. անիշխանության։ Հայ ժողովրդի պատմությունը նա սկսել է Ադամից, հայերին համարելով նախամայր ժողովուրդ, Հայաստանը՝ մարդկության և քաղաքակրթության նախնական օրրան։ Նրա կարծիքով Աստվածաշնչի Ծննդոց գրքում նկարագրված անցքերը տեղի են ունեցել Հայաստանում, որտեղ գտնվել է դրախտը։ «Պատմութիւն Հայոց»-ի առաջին գիրքը տոգորված է ազգային-ռոմանտիկական հայեցողությամբ և արժեքավոր է միայն այնքանով, որ հետաքրքրություն է առաջացրել հայ ժողովրդի ծագման հարցի շուրջ։ Երկրորդ գրքում արժեքավոր է հայկական գրերի գյուտին, Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Պարթևի և նրանց աշակերտների լուսավորական, մատենագիտական և թարգմանչական գործունեությանը տրված գնահատականը։ Երրորդ գրքում հանգամանորեն նկարագրված են հայ ժողովրդի ազատագրական պատերազմները պարսկական, բյուզանդական, արաբական զավթիչների դեմ, սակայն ազգային-ագատագրական պայքարին տրված է կրոնական բովանդակություն։ Չորրորդ գրքում շարադրված է հայկական պետականության վերականգնման, հինգերորդում՝ Կիլիկյան Հայաստանի պատմությունը։ Վեցերորդ գրքի այն մասը, որը վերաբերում է 17-18-րդ դարերի պատմությանը, փաստորեն սկզբնաղբյուրի արժեք ունի, որովհետև նկարագրված դեպքերից շատերը չեն հանդիպում այլ աղբյուրներում։ Այս գրքում հեղինակը 16-18-րդ դարերի հայ ազատագրական միտքն ու գաղափարախոսությունը, հայ ազատագրական գործիչների դեգերումները Եվրոպայում ներկայացրել է կաթոլիկ եկեղեցու շահախնդրության տեսանկյունից։ «Պատմութիւն Հայոց»-ի ամենաէական թերությունը ժողովրդի ներքին կյանքի, սոցիալական շարժումների և սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների պատմության բացակայությունն է։ Հայաստանում և Թուրքիայում ապրող հայերի համար գրել է («Պատմութիւն Հայոց»-ի համառոտ խմբագրմամբ) «Խրախճան պաամութեան Հայոց» աշխատությունը (1811թ.), որը թարգմանվել և հրատարակվել է նաև թուրքերեն (1812թ.) և անգլերեն (1827թ.)։ Հայ մեկնողական գրականության գլուխգործոց է նրա «Մեկնութիւն սաղմոսաց» (հ.1-10, 1815-23թթ) երկասիրությունը։ Սաղմոսների հայերեն թարգմանությունը համեմատելով ասորական, հունական, լատինական, եթովպական, արաբական թարգմանությունների և եբրայերեն բնագրի հետ՝ ճշգրտել է դրանք, վերացրել թարգմանական աղճատումները, մեկնաբանել սաղմոսների գեղարվեստական, իմաստասիրական, գեղագիտական արժեքները։ Անտիպ են նրա նույն եղանակով մեկնված Հովհաննես առաքյալի Ավետարանը («Մեկնութիւն Ավետարանին Ցովհաննու»), լատիներեն-հայերեն բառարանը, «Ուղեգրութիւնները» (պահպանվում են Սբ. Ղազարի մատենադարանում)։ Կ.Պոլսի լուսավորչական և կաթոլիկական հայկական համայնքների միջև ընթացող սուր պայքարը հարթելու նպատակով գրել է (1776-1815թթ) «Վահան հաւատոյ, յորում հաստատի ուղղափառութին Հայաստանեայց եկեղեցւոյ սկսեալ ի սրբոյն Գրիգորէ Հայաստանեայց Լուսավորչէ մինչե ցայսօր» ծավալուն (1000 էջ) դավանաբանական երկը, որը Հռոմի հավատաքննության գերագույն ատյանի 1819թ. մայիսի 5-ի որոշմամբ ճանաչվել է հերետիկոսական և ոչնչացվել (համառոտ տարբերակը հրատարակվել է 1873թ., Կալկաթայում՝ «Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» վերնագրով)։ Մշակել է հայկական դպրոցների ուսումնական և բարոյակրթական կանոններ ու ծրագրեր, անհրաժեշտ համարելով հայկական դպրոցը եվրոպականացնել, կապել կյանքին, ծառայեցնել ժողովրդի շահերին։ Դասավանդվող առարկաների ծրագրում գերակշռությունը տվել է հայագիտությանը։ Կ.Պոլսի հայ համայնքները միաբանելու նպատակով` բանակցություններ է վարել Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքներ Հովհաննես Չամաշրճյանի և Պողոս Գրիգորյանի հետ, հրավիրել է խորհրդակցություններ, պատրաստել «Հրավեր սիրո» հատուկ շրջաբերականը, սակայն նախաձեռնությունը դատապարտել են թե' Էջմիածինը, թե' Վատիկանը: Մահացել է Կոստանդնուպոլսում: