ԽՐԻՄՅԱՆ ՀԱՅՐԻԿ

4 ապրիլ, 1820 - 29 հոկտեմբեր, 1907

Մկրտիչ Խրիմյան, Մկրտիչ Ա Վանեցի

Ամենայն հայոց 125-րդ կաթողիկոս

Ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Վան քաղաքում: Սովորել է Վասպուրականի Լիմ և Կտուց անապատների դպրոցներում: 1842թ. հաստատվել է Կ.Պոլսում։ 1847թ. ճանապարհորդել է Պարսկաստանում և Անդրկովկասում, այցելել Երուսաղեմ։ 1848-50թթ ուսուցչություն է արել Կ.Պոլսի Խասգյուղ թաղամասի դպրոցում, հանդես եկել հայրենասիրական քարոզներով։ Կ.Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի հանձնարարությամբ 1851թ. մեկնել է Կիլիկիա, ուսումնասիրել տեղի հայության կյանքը, նպաստել կրթական գործի զարգացմանը։ 1854թ. ձեռնադրվել է վարդապետ։ 1855թ. Կ.Պոլսում հիմնադրել է «Արծվի Վասպուրական» պարբերականը։ 1856թ. վերադառնալով Վան՝ դարձել է Վարագա վանքի վանահայրը, 1857թ. հիմնադրել տեղի ժառանգավորաց գիշերօթիկ վարժարանը։ 1858թ. վերսկսել է «Արծվի Վասպուրական»-ի հրատարակումը։ 1860թ. այցելել է Արևելյան Հայաստան, ծանոթացել տեղի հայ կյանքին: 1862թ. ստանալով նաև Տարոնի հոգևոր առաջնորդի պաշտոնն ու Սբ. Կարապետ վանքի վանահայրությունը՝ ձեռնարկել է նոր ժառանգավորաց վարժարանի և «Արծվիկ Տարոնո» երկշաբաթաթերթի հիմնադրումը, որոնց տնօրինությունը հանձնել է Գարեգին Սրվանձտյանին: Բազմիցս այցելել է Տարոնի հայկական գյուղերը, փորձել սահմանափակել թուրք և քուրդ աղաների հարստահարությունները, թեթևացնել հայ գյույղացու ծանր վիճակը։ Ժողովրդի մեջ նա մեծարվել է «Հայրիկ» պատվանվամբ։ 1868թ. Էջմիածնում օծվել է եպիսկոպոս, 1869թ. ընտրվել Կ.Պոլսի Հայոց պատրիարք (մինչև 1873թ.), պայքարել է Ազգային սահմանադրության վերանայման՝ գավառաբնակ արևմտահայության պատվիրակների թիվը Ազգային ժողովում ավելացնելու համար։ Նրա նախաձեռնությամբ Ազգային ժողովում քննվել է գավառահայության հարստահարությունների խնդիրը և 1872թ. ապրիլին թուրքական կառավարությանը ներկայացվել տեղեկագիր-բողոքագիր։ Նրա գործունեությունը հարուցել է ոչ միայն թուրքական կառավարության, այլև Կ.Պոլսի հայ մեծահարուստների թշնամությունը, ուստի 1873թ. նա հրաժարվել է պատրիարքությունից։ Եղել է 1878թ. Բեռլինի կոնգրեսի հայկական պատվիրակության ղեկավարը։ Նախապես Մինաս Չերազի հետ այցելել է եվրոպական մի շարք երկրներ, փորձել դիվանագիտական ճանապարհով լուծել Հայկական հարցը։ Բեռլինի կոնգրեսից հետո հիասթափվել է եվրոպական պետություններից, հանդես եկել ազգային-ազատագրական պայքարի կոչով։ 1879թ. ընտրվել է Վանի հոգևոր առաջնորդ, 1880թ. Վանում բացել է երկրագործական ուսումնարան։ Աջակցել է Վանի «Սև Խաչ» և Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց» ազգային-ազատագրական գաղտնի կազմակերպությունների ստեղծմանն ու գործունեությանը, որի համար ետ է կանչվել Կ.Պոլիս։ 1890թ. Ազգային ժողովը նրա նախաձեռնությամբ 2 տեղեկագիր-բողոքագիր է ներկայացրել թուրքական կառավարությանը, որը, ուխտ ուղարկելու անվան տակ, նույն թվականին նրան աքսորել է Երուսաղեմ։ 1892թ. մայիսին ընտրվել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, սակայն սուլթանը չի համաձայնել նրան ազատել թուրքահպատակությունից և միայն 13 ամիս անց, Ռուսաստանի թագավորի միջնորդությամբ, նրան թույլատրել է գնալ Էջմիածին (1893թ. սեպտեմբերի 26-ին օծվել է Էջմիածնում)։ Չնայած հոգևորական բարձր պաշտոնին, հարազատ է մնացել ազգային-ազատագրական դիրքորոշմանը։ 1895թ. մեկնել է Պետերբուրգ և Նիկոլայ 2-րդ թագավորից հայցել նրա պաշտպանությունը Արևմտյան Հայաստանում խոստացված բարենորոգումների իրականացման համար։ Թուրքական կառավարության կազմակերպած 1895-96թթ հայկական ջարդերի ժամանակ խնդրագրեր է հղել ցարական պաշտոնյաներին, հանգանակություններ հավաքել, նյութապես օգնել Արևելյան Հայաստան անցած արևմտահայ գաղթականությանը։ Եռանդուն պայքար է մղել հայ եկեղեցապատկան ունեցվածքը բռնագրավելու մասին 1903թ. հունիսի 12-ի ցարական օրենքի դեմ, արգելել հայկական եկեղեցական թեմերին ենթարկվելու այդ որոշմանը։ Հեղինակել է «Հրավիրակ Արարատյան» (1850թ.), «Հրավիրակ երկրին ավետյաց» (1851թ.) չափածո, «Մարգարիտ արքայության երկնից» (1866թ.), «Վանգոյժ» (1877թ.), «Հայգոյժ» (1877թ.), «Ժամանակ և խորհուրդք յուր» (1878թ.) կրոնափիլիսոփայական, «Սիրաք և Սամվել» (1878թ.), «Պապիկ և թոռնիկ» (1894թ.) բարոյախոսական և այլ գրքեր, որոնցում արտահայտել է ժողովրդի վշտերը, հույզերն ու տառապանքները։ Նրա կրոնական փիլիսոփայությունը սերտորեն կապված է բարոյագիտությանը և հանգում է հումանիզմին: Նա ընդունել է ազգերի պատմական կատեգորիա լինելը, գտել, որ ոչ մի ազգ իրավունք չունի ճնշել մյուսին։ Դատապարտել է զավթողական պատերազմները, միաժամանակ, իր ազատագրության համար պայքարող ազգի բարոյական պարտքը համարել արդարացի պատերազմը։ Նրա օրոք Սբ. Էջմիածնի վանքում կառուցվել են նոր հյուրանոց, Սինոդի նոր շենքը, թանգարան, նոր մատենադարան: Մահացել է Վաղարշապատում, թաղված է Էջմիածնի Մայր տաճարի բակում: